Biuletyn Informacji Publicznej
Ze względu na geograficzne usytuowanie obszarów Dolnego Śląska oraz ich burzliwą historię, obejmującą wiele konfliktów zbrojnych po wkroczeniu Armii Radzieckiej w 1945 roku, zachowały się liczne ślady budowli o charakterze militarnym. Wśród tych reliktów warto wskazać na nieukończone podziemne struktury, pochodzące z okresu I wojny światowej.
Dokumenty przechowywane w niemieckim Archiwum Państwowym (Bundesarchiv) potwierdzają, że w latach 1944-45 na terenie miejscowości Bolków prowadzone były prace związane z budową podziemnych obiektów. Przeprowadzona kwerenda archiwalna ujawniła, że wyrobiska te zostały zrealizowane w celu przeniesienia produkcji, prawdopodobnie podzespołów lotniczych, z powierzchniowych zakładów przemysłowych, zagrożonych atakami z powietrza, szczególnie bombardowaniami.
Projektowany podziemny zakład produkcyjny nosił kryptonim „Lehm”. Istnieją jednak wątpliwości co do tego, czy i w jakim stopniu ten kompleks został zrealizowany. Wydaje się, że obiekt ten był odcięty od dostępu jeszcze podczas trwania działań wojennych. Kwerenda archiwalna nie dostarcza jednoznacznej informacji na temat rozległości i faktycznej realizacji planowanego podziemnego kompleksu produkcyjnego.
Podziemne wyrobiska, w których zdeponowano materiał przeznaczony do usunięcia, znajdują się w północno-wschodniej części miasta Bolków, na obszarze Wzgórza Ryszarda. Wzgórze o wysokości 363 m n.p.m. składa się z ilasto-piaszczystych łupków łyszczykowych, a grzbiet wzniesienia tworzy łupek chlorytowy z soczewkami wapieni i fragmentami diabazów.
W roku 2021 przeprowadzono badania archeologiczne na podstawie opracowanej dokumentacji. Obiekt został udostępniony i zinwentaryzowany. Wyrobiska w sąsiedztwie zakładów włókienniczych "Silena" są obecnie niedostępne, a wloty sztolni prowadzących w głąb masywu Wzgórza Ryszarda zostały zasypane. Obecnie podziemia "Lehm" są zamknięte dla zwiedzających.
- FAKTY O PODZIEMIU
| 01 | W niemieckim Archimum Państwowym (Bundesarchiv) znajdują się dokumenty potwierdzające, że na terenie miejscowości Bolków prowadzone były w latach 1944-45 prace w zakresie budownictwa podziemnego. |
| 02 | Przeniesienie pod ziemię produkcji zbrojeniowej prowadzonej na potrzeby niemieckiego przemysłu lotniczego; |
| 03 | Jest to jedna z ośmiu podziemnych fabryk zbrojeniowych na terenie Dolnego Śląska, które władze III Rzeszy zaplanowały do umieszczenia w nowo zaprojektowanych i wykutych w skałach. |
| 04 | Nazwa Lehm „glina” – podziemna fabryk a produkująca dla firmy VDM – Luftfahrtwerke GmbH |
| 05 | Lehm został zaprojektowany jako zespół siedmiu sztolni produkcyjnych o szerokości 5,2 metra i długości 106 metrów (w planie dorysowano przerywanymi liniami projekt jeszcze jednej ósmej sztolni produkcyjnej) połączonych trzema sztolniami poprzecznymi – komunikacyjnymi o długości 303 metrów i szerokości 2,8m. Do wnętrza miały prowadzić trzy wejścia. Dwa główne I i II, znajdujące się obok siebie, oraz III, projektowane w firmie sztolni upadowej pod kątem 23⁰. Sztolnia I wydrążona jest w zielonym łupku. Sztolnia II i III czerwonobrązowy łupkowy diabaz. |
| 06 | Zespół sztolni o przewidzianej powierzchni użytkowej 6000 m2; pomieszczenia odporne na bomby, sumaryczna kubatura wydrążonych w litej skale wyrobisk wyniesie około 30 000 m3. |
| 07 |
Pośród wielu interesujących rozwiązań konstrukcyjnych planowanej fabryki, uwagę zwraca system wentylacji z ponad 30 metrowymi szybami wyprowadzonymi na zboczu góry oraz specjalnie zaprojektowany system wejść. Standardowo korytarze prowadzące do obiektów podziemnych przewidywały gazoszczelne pary drzwi umieszczone w tzw. śluzach – węższych bocznych obejściach głównego chodnika, który w podziemnych schronach plot był na stałe blokowany. |
| 08 |
Główny korytarz miał posiadać wrota z ruchomym żelbetowym walce o średnicy 4,2, metra, które mogły odcinać dostęp do środka. Umożliwiało to swobodny transport sztolnią wejściową a jednocześnie w sytuacji zagrożenia bombardowaniem pozwalało ją zablokować, odcinając główny ciąg komunikacyjny i pozostawiają c obejście bocznym korytarzem śluzy, wyposażonym w gazoszczelne drzwi. Takiego rodzaju rozwiązanie jest wyjątkowe i nie zostało odnotowane w żadnym z innych podziemnych obiektów. |
| 09 |
Nie wiadomo kto pracował w podziemiach, możliwe jest że byli to więźniowie pobliskiej filii obozu Gros Rossen w Bolkowie. |
| 10 |
Nie znamy stanu zachowania obiektu z chwilą zakończenia II wojny światowej. Nie wiadomo czy wejścia były drożne, czy uległy zawaleniu bądź były wysadzone/zasypane. |
| 11 |
Przez dziesięciolecia obiekt pozostawał prawdopodobnie niedostępny, aż do lat 90 XX w. |
| 12 |
Prace w 1993 r. udrożnienie sztolni nr 1, prowadzone z inicjatywy Zbigniewa Rekucia i Jacka Wilczura. |
| 13 |
2004-2008 Mieczysław Bojko i Stowarzyszenie Talpa, otwarto sztolnie nr 2. Towarzystwo Talpa doprowadziło do powstania dodatkowych ok. 73 metrów podziemnych chodników. |
| 14 |
2010 zawalenie wejścia w niewyjaśnionych okolicznościach. |
| 15 |
2021 udrożnione przez Gminę Bolków w ramach badań archeologicznych, prowadzonych pod kierunkiem dr Tomasza Stolarczyka i nadzorem górniczym dr inż. Macieja Madziarza. |
| 16 |
Wyrobiska położone w sąsiedztwie zakładów włókienniczych “Silena” są obecnie niedostępne, a wloty sztolni prowadzących w głąb masywu Wzgórza Ryszarda objęte zawałami. Obecnie podziemia “Lehm” są niedostępne. |
- Artykuły z prasy (archiwum)
 |
 |
 |
|
Podróż do wnętrza Góry Ryszarda #1 |
Podróż do wnętrza Góry Ryszarda #2 |
Podróż do wnętrza Góry Ryszarda #3 |
 |
 |
|
| Góra Ryszarda odarta z tajemnic (nj24.pl - Nr 45, 5.11.2019) |
Andrzej Pałasz Tajemnica Góry Ryszarda |
- Plan projektowanego zespołu wyrobisk
 |
|
| Plan projektowanego zespołu wyrobisk - PROJEKT No. 5024 ''LEHM'' | Plan projektowanego zespołu wyrobisk (metodą lidarową) |
- FILMY O TEMATYCE PODZIEMNEJ FABRYKI LEHM
 |
 |
 |
| Podziemna fabryka VDM LEHM autor: Stowarzyszenie Eksploracji PERKUN |
Badania archeologiczne na terenie Wzgórza Ryszarda w Bolkowie / LEHM autor: #zarchiwumbolkowa |
Sztolnie w Górze Ryszarda okradzione! autor: Polskie Radio Wrocław |
 |
 |
 |
| Mieczysław Bojko Odkrywca podziemnego kompleksu LEHM autor: Kulawa Eksploracja |
Kryptonim LEHM - Podziemia III Rzeszy autor: Kulawa Eksploracja |
Obiekt Lehm, bomba ekologiczna |
 |
 |
|
| Przelot przez sztolnię LEHM dronem z lidarem autor: Paweł Raś |
Wkrótce poznamy tajemnice Góry Ryszarda autor: TV Regionalna pl |
- Galeria zdjęć z wnętrza podziemnej fabryki (autor: Paweł Raś)
- ARTYKUŁY ZNALEZIONE W INTERNECIE NA TEMAT PODZIEMI "LEHM"
| Bolków. Wlot do podziemi Lehm z czasów II wojny światowej odsłonięty. Za nim zawał. Tak podziemia wyglądały w 2008 roku [Dziennik Wałbrzych] |
LINK |
| Fabryka widmo [odkrywca.pl] |
LINK |
| Już za dwa lata poniemieckie sztolnie w Bolkowie będą otwarte dla turystów? [Radio Wrocław] |
LINK |
| Postępy prac przy kompleksie LEHM [faktyjawor.pl] |
LINK |
| Odkopują podziemną hitlerowską fabrykę zbrojeniową. Jej tunele drążyli więźniowie pobliskiego obozu [walbrzych.wyborcza.pl] |
LINK |
|
Podziemna fabryka broni odkopana |
LINK |
| Wyprawa do Bolkowa [grupalodz.pl] |
LINK |
| Sztolnie w Górze Ryszarda, będzie można zwiedzać [muzyczneradio.pl] |
LINK |
| Szukają podziemnej fabryki Hitlera w Bolkowie [gazetawroclawska.pl] |
LINK |
